به گزارش گروه جهاد و مقاومت مشرق، بی تردید پوشش هوایی مناسب و دستیابی به فضای امن در استراتژی هوایی هر کشور، مستلزم اتخاذ تدابیری خاص در نحوه استفاده و به‌کارگیری سلاح و سامانه متناسب با شرایط جغرافیایی و اقلیمی است، که این فرآیند در دوران بحرانی و جنگ ابعاد وسیع‌تری پیدا می‌کند.

ضرورت دفاع از مواضع حیاتی، پاسداری و حراست از حریم هوایی کشور همواره نقش پدافند هوایی را به‌عنوان نیروی موثر و کلیدی مطرح می‌سازد. کشف، شناسایی، رهگیری و انهدام از مولفه‌های اصلی پدافند هوایی هر کشوری در مقابله با تهدیدات محسوب می‌شوند، که هر کدام از این مراحل عملیاتی، مختصات ویژه خود را دارند، و عملکرد صحیح سامانه‌های پدافندی در هریک نتیجه مطلوبی را برای کل مجموعه در طول اجرای این فرآیند رقم خواهد زد.

وضعیت امروز کشور یمن می‌تواند اهمیت این مسئله‌ را برای ما تا حدی روشن‌تر کند. همانطور که می‌دانیم، کشور مسلمان یمن این روزها آماج حملات گسترده نیروی هوایی عربستان قرار گرفته است؛ به‌طوری که گاهی در یک روز چندین مرتبه بنادر، زیرساخت‌ها، مواضع نظامی، اقتصادی و حتی غیر نظامی‌ این کشور توسط جنگنده‌های سعودی مورد تهاجم قرار می‌گیرد. یقینا اگر این کشور امروز به لحاظ پدافندی از سطحی از قدرت برخوردار بود، هیچ‌گاه اینگونه عرصه تاخت و تازجنگنده‌های سعودی قرار نمی‌گرفت.

امیر سرتیپ "قاسم فراوان" مشاور فرمانده قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء(ص) و رئیس موزه پدافند هوایی،  از نیروهای موثر پدافند هوایی در دوران دفاع مقدس است، که در این رسته، از افسری عملیات یکان‌های پدافندی تا فرماندهی سایت‌های مختلف راداری را در دوران جنگ عهده‌دار بوده است.

 وی با شروع جنگ تحمیلی به‌عنوان ارشد دانشجویان وارد منطقه خرمشهر شده، و ضمن آموزش دانشجویان در دفاع 34 روزه خرمشهر نقش موثری را در آموزش نیروهای بسیجی و مردمی ایفا می‌کند.

سرهنگ علی قمری فرمانده پادگان دژ خرمشهر بر نقش موثر امیر فراوان در سازمان‌دهی و آموزش نیروهای دانشجو تاکید داشت.

امیر فراوان که دانش‌آموخته دانشگاه افسری امام علی(ع) است اولین حضور رسمی خود را در جبهه‌های جنگ در غائله کردستان تجربه کرده و سپس وارد بخش پدافندی نیروی هوایی شده است.

وی معتقد است، پدافند هوایی نقش ویژه‌ای را در عملیات‌های پیروزمندانه و بزرگ دفاع مقدس ازجمله ثامن‌الائمه(ع)، طریق‌القدس، فتح‌المبین، و بیت‌المقدس ایفا کرده است.

امیر فراوان ضمن تشریح ماموریت عملیاتی پدافند هوایی، آن را زمین‌پایه، هواپایه و دریاپایه عنوان کرده و می‌افزاید: عملکرد صحیح پدافند هوایی، بسترهای لازم را جهت پیشروی نیروهای سطحی آماده می‌کند.

افسر عملیات یکان‌های پدافندی دوران دفاع مقدس با بیان اینکه رزم پدافندی به نوعی جنگ تفکرات و اندیشه‌ها محسوب می‌شود، افزود: عملیات پدافند هوایی عملیات لحظه‌هاست؛ یعنی تمامی مولفه‌هایی که در هوا و نبرد آسمان موثر است همچون باد، طوفان، ابر، سمت و جهت، جنگ الکترونیک، تاکتیک، سلاح، تجهیزات، ترفند دشمن، مهارت خلبان و...، همگی تا نقطه اصابت در نظر گرفته می‌شوند.

وی می گوید: اگر بخواهیم به عملکرد پدافند هوایی در عملیات‌های مختلف نمره بدهیم باید ببینیم درصد تلفات نیروهای سطحی ما در آن عملیات چه میزان بوده است؛ اگر این درصد به نسبت حملات هوایی دشمن پایین باشد قطعا عملکرد پدافند هوایی مثبت و قابل قبول بوده است.

مشاور فرمانده قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا(ص) معتقد است، در هر عملیاتی که پدافند هوایی عملکرد موفقی داشته، آن عملیات با کمترین تلفات مواجه شده، و شاهد پیشروی و پیروزی نیروهای خودی بوده‌ایم، و در عملیاتی‌هایی که نقش پدافند هوایی در آن کم‌رنگ‌تر بوده، تلفات بیشتری داده و در کسب توفیقات، ضعیف‌تر بوده‌ایم.

وی عملیات پدافند هوایی را 24 ساعته و بدون وقفه می‌داند و می‌گوید: اگرچه مساحت کشور ما یک میلیون و 648 هزار و 194 کیلومتر مربع است، اما محدوده عملیاتی پدافند بیش از دو میلیون و 400 هزار متر مربع است.

آنچه که در ذیل می‌خوانید بخش دوم مصاحبه خبرنگاران دفاع پرس با «امیر فراوان» است که از منظرتان می‌گذرد.

** ماموریت اصلی پدافند هوایی

- ماموریت عملیاتی و نوع عملکرد پدافند هوایی را در شرایط کلی تبیین کنید؟  

اگرچه پدافند هوایی در طول جنگ با عملکرد مناسب خود از نیروهای زمینی پشتیبانی می‌کند، اما نقش پدافند هوایی را نمی‌توان صرفا در پشتیبانی و حمایت از نیروهای رزمی خلاصه کرد؛ چراکه ماموریت اصلی این نیرو پوشش هوایی و دفاع از فضای کلی کشور است، که اگر این مهم محقق شود، بخش دوم یعنی پشتیبانی از نیروهای زمینی نیز به‌طور اتوماتیک محقق می‌شود.

در نظر داشته باشید، همان‌گونه که نیروی زمینی از مرز زمینی، و نیروی دریایی از مرز دریایی دفاع می‌کنند، نیروی هوایی و پدافند هوایی نیز از مرزهای هوایی کشور دفاع می‌کنند؛ و مأموریت اصلی ما یک مأموریت رزمی - دفاعی است، که به واسطه آن حریم هوایی کشور از گزند تهدیدات هوایی دشمن مصون می‌ماند.

در دوران دفاع مقدس پدافند هوایی در شرایطی فوق‌العاده بحرانی و با کمترین امکانات توانست با حفاظت از منافع حیاتی، به کشور خدمت بزرگی کند. پدافند هوایی در وحله نخست به دنبال اجرای عملیات  پدافندی در مناطق حیاتی و حساس بود، تا بدین ترتیب جهت پوشش هوایی مناسب با استفاده از رادارها و سامانه فرماندهی کنترل زمین‌پایه را درگیر کند.

** چگونگی عملکرد پدافند در اوایل جنگ تحمیلی

- نحوه چینش سامانه‌های پدافندی را در دوران دفاع مقدس تبیین کنید؟

توجه داشته باشید در اوایل جنگ تحمیلی، پدافند هوایی در حفظ منابع حیاتی کشور خلاصه می‌شد، و سامانه‌های پدافندی تنها در اطراف این مناطق مشغول فعالیت بودند؛ اما به مرور زمان، به اهمیت آن در گرفتن اختیار از نیروی هوایی دشمن پی بردیم و نوع آرایش عملیاتی سامانه‌های پدافندی به این شکل تحقق یافت که در نقاط نزدیک به دشمن غالبا از جنگ‌افزارهایی با قابلیت ارتفاع پست استفاده شد؛ مثلا تسلیحاتی چون ضدهوایی با کالیبر 14.5 میلی‌متری یا  23 میلی‌متری و دوش‌پرتاب‌‌ها را  در اختیار لشکر، تیپ و گردان‌ها قرار داده و به این ترتیب خطوط دفاعی‌ را به مرزها نزدیک کردیم، تا گروه‌های پدافندی تیپ‌ها و گردان‌ها به‌طور مستقل بتوانند در مقابله با جنگنده بمب‌افکن‌های دشمن به اجرای آتش بپردازند، و در شرایط خطر، پوشش هوایی مناسب را برای نیروهای سطحی آماده کنند.

** تغییر آرایش پدافندی از دفاع نقطه‌ای به دفاع چند لایه

همچنین یک لایه پیش‌تر از نیروهای پدافندی درگیر با دشمن، سامانه‌های راداری و موشکی را مستقر، و در ذیل آن نقاط استراتژیکی که برایمان ابعاد اقتصادی و حیاتی داشت را همچون بنادر، پالایشگاه، فرودگاه‌ها، تاسیسات و زیرساخت‌ها به دیگر سامانه های پدافندی مجهز کردیم؛ با این مدل ترکیبی توانستیم آرایش پدافندی را از «دفاع نقطه‌ای» به «دفاع چند لایه» تبدیل کنیم، تا هنگامی که هواپیماهای بعثی برای بمباران، به خاک کشورمان حمله‌ور می‌شدند در وحله نخست با آتش پدافندی ارتفاع پست نیروهای درگیر در خطوط دفاعی مواجه، و بدین ترتیب مجبور به اوج گرفتن و افزایش ارتفاع شوند.

** به دام انداختن جنگنده‌های بعثی با تور پدافندی تامکت‌ها

قطعا این جنگ و گریز که با افزایش ارتفاع جنگنده‌های بعثی همراه بود باعث می‌شد تا بمب‌افکن‌های دشمن نتوانند مهمات خود را در نقاط مورد نظر تخلیه کنند، و بدین ترتیب ما با تلفات کمتری مواجه بودیم؛ همچنین از طرفی پدافند هوایی از این فرصت استفاده کرد و با استفاده از تامکت‌ها (جنگنده شکاری‌های اف 14)، به رهگیری و مقابله  با پرنده‌های دشمن می‌پرداخت، و آنها را در سطوح مختلف مورد اصابت قرار می‌داد.

** نقش سایت‌های راداری آبدانان، بهبهان و بوشهر در شکست حصر آبادان

- به‌طور اختصار نقش پدافند هوایی در عملیات ثامن‌الائمه(ع) را تبیین نمایید؟

با بیشتر شدن فشار دشمن، عملیات مشترک ثامن‌الائمه(ع) با حضور یکان‌های ارتش و سپاه آغاز شد. پدافند هوایی جهت ایجاد فضای امن و مسدودسازی حملات هوایی دشمن، کمی قبل از آغاز این عملیات جلوتر کشیده و تعدادی از رادارهای تاکتیکی خود را در بندر امام، اهواز و دزفول نصب کرد، و سایت راداری آبدانان، بهبهان و بوشهر را نیز یک لایه عقب‌تر جهت هدایت هواپیماهای خودی قرار داد، تا منطقه به‌طور کامل تحت پوشش قرار گیرد؛ اتخاذ این تدابیر و بکارگیری سلاح و سامانه مدرن از سوی ما، باعث شد تا دشمن برای در امان ماندن از مواضع پدافندی ایران، کمتر از نیروی هوایی‌ خود استفاده کند، و یا در صورت استفاده، راه به جایی نبَرد؛ لذا عملیات ثامن‌الائمه(ع) با رسیدن به اهداف مورد نظر و با موفقیت به کار خود پایان داد، و بدین ترتیب حصر آبادان شکسته شد. 

**وحشت خلبانان بعثی از سایت راداری اهواز و تخلیه بمب روی نیروهای خودی

به طور اختصار نقش پدافند هوایی را در عملیات طریق‌القدس تبیین نمایید؟

یکی از مهم ترین عملیات‌های دوران دفاع مقدس عملیات مشترک طریق‌القدس بود، که بنا به پیشنهاد شهید سپهبد صیاد شیرازی مقرر شد تا جبهه میانی دشمن شکافته شود، و به طرف مواضع آن پیشروی صورت گیرد، تا بین قسمت شمالی و جنوبی منطقه عملیاتی فاصله ایجاد، و اهواز از زیر آتش دشمن خارج شود.

بدین ترتیب عملیات طریق‌القدس از سوسنگرد و حمیدیه آغاز شد، و تا بستان و چزابه ادامه پیدا کرد، نیروهای پدافند در این عملیات با استفاده از سامانه‌های هواپایه نقش موثری را در نبرد هوایی ایفا کرده، و همچنین با استقرار رادار جبهه میانه (رادار مشرعات اهواز) کنترل این منطقه را به دست گرفتند؛ به نحوی که انتشار امواج این سایت راداری، رعب و وحشت فراوانی را در دل  خلبان‌های دشمن ایجاد کرده بود.

در این عملیات به قدری حملات و بمباران هوایی دشمن متعدد و فزاینده بود که اگر پدافند در دفع آن عاجز می‌شد، حتی غالب نیروهای سطحی و منابع اقتصادی کشور از بین می‌رفت.

پدافند در این عملیات توانست نیروی هوایی دشمن را مرعوب کرده، و نظم حملات هوایی آنها را برهم بزند، به‌طوری که بسیاری از بمب‌افکن‌های بعثی مهمات خود را خارج از مواضع هدف تخلیه کرده، و یا در برخی مواقع حتی نیروهای عراقی را مورد هدف قرار دادند.

** موفقیت نیروی هوایی در فتح‌المبین با استفاده از طرح‌های کلاسیک و غیرکلاسیک

- جایگاه طرح‌های عملیاتی کلاسیک، را در عملیات‌های بزرگ دوران دفاع مقدس تبیین کنید؟

اگرچه در دو عملیات فتح‌المبین و بیت‌المقدس از طرح‌های غیرکلاسیک و ابداعی استفاده شد، اما باید عنوان کرد که شاکله و بنیان اصلی عملیات‌های فتح‌المبین و بیت‌المقدس براساس جنگ‌های کلاسیک طراحی شده بود، و محور تشکیل‌دهنده این عملیات، اصول نظامی مبتنی بر طرح‌های کلاسیک بوده است.

موفقیت‌ نیروی هوایی در این عملیات‌ نیز ناشی از استفاده تلفیقی از طرح‌های کلاسیک و غیرکلاسیک در کنار یکدیگر بود.

پدافندهوایی در عملیات فتح‌المبین با استفاده از ساختار موشکی، توپخانه، جنگ‌افزارهای 35 میلی‌متری و دفاع در لایه ایمن، فضا را برای نیروهای خودی امن، و عرصه تاخت و تاز دشمن را تنگ کرد، و موجب شد تا در این عملیات تلفات نیروهای خودی به پایین‌ترین سطح ممکن برسد، و تلفات دشمن افزایش داشته باشد.

** بکارگیری جنگ‌افزارهای پدافندی خارج از لایه‌های درگیر در عملیات فتح‌المبین

- لطفا بحث  استفاده از روش‌های غیرکلاسیک را در پدافند و نیروهای زمینی تبیین کنید؟

برای مثال برادران سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با استفاده از رزم نامنظم که از یادگاری‌های شهید چمران است نقش موثری در پیروزی این عملیات ایفا کردند. ضمن این که ارتش هم در عملیات‌های مختلف از روش‌های غیرکلاسیک نیز بهره‌ می‌گرفت.

اما آنچه در این رابطه به پدافند ارتباط دارد بحث فاصله گرفتن سامانه‌های پدافندی از منطقه درگیری است، چراکه پدافند نباید در جایی مستقر شود که مورد تیر مستقیم دشمن قرار گیرد، لذا در این عملیات تصمیم گرفته شد که جنگ‌افزارهای پدافندی در خارج از لایه‌های درگیر بکار گرفته شوند، تا ضمن درگیری، از مصونیت لازم برخوردار شوند؛ که این حرکت به نوعی فاصله گرفتن از مبانی دفاع کلاسیک بود.

بنابراین همانطوری که عنوان شد شاکله و بنیان اصلی حرکت ما در این عملیات‌ها، استفاده از روش‌های مبتنی بر نبرد کلاسیک بود. اما در این بین حرکت‌های غیرکلاسیک هم به این شکلی که عنوان شد مورد استفاده قرار می‌گرفت.

** انفعال نیروی هوایی عراق در عملیات بیت‌المقدس

نحوه عملکرد پدافند هوایی را در عملیات بیت المقدس تبیین کنید؟

عملیات‌های فتح‌المبین و بیت‌المقدس کاملا آکادمیک طراحی شدند، و طرح‌های غیرکلاسیک هم در این عملیات‌ها به کار رفت؛ ولی محور و شاکله این عملیات‌ها، کلاسیک بود. موفقیت‌ نیروی هوایی در این عملیات‌‌ها نیز ناشی از استفاده از طرح‌های کلاسیک و غیرکلاسیک در کنار یکدیگر بود.

عملیات بیت‌المقدس، با مدیریت مشترک سپاه و ارتش و در قالب سه قرارگاه عملیاتی نصر، فتح و قدس انجام شد. طرح اولیه این عملیات در دافوس آجا توسط اساتید گرانقدری همچون معین وزیری طرح‌ریزی شد، و مورد بازبینی‌های مختلف قرار گرفت.

در این عملیات دو هدف داشتیم؛ اول آزادسازی خرمشهر، و دوم رهایی اهواز و آبادان از آتش دشمن. همچنین دشت آزادگان نیز باید از لوث وجود دشمن پاک می‌شد.

** انهدام 60 فروند هواپیما و بالگر دشمن در عملیات بیت‌المقدس

طراحی این عملیات به گونه‌ای بود که یک قرارگاه از قسمت شمالی از مناطق حمیدیه و هویزه، یک قرارگاه از قسمت میانی و یک قرارگاه هم از جنوب به سمت مرز حرکت کنند، این عملیات در چند مرحله صورت گرفت. برخی قرارگاه‌ها کمی تاخیر داشتند، ولی خوشبختانه به مرز رسیده و از شلمچه وارد شدند. با حرکت قرارگاه به سمت مرز با مقاومت دشمن مواجه شدیم.

100 هزار نیروی ارتش، 60 هزار نیروی سپاه و پدافند نیز با مجموعه هواپایه و زمین‌پایه در این عملیات شرکت داشت.

در این عملیات نیروی هوایی نیز فعالیت‌های ارزشمندی انجام داد، که از جمله می‌توان به صدمه زدن به عقبه دشمن، زدن پل و به تله انداختن دشمن اشاره کرد، که بدین واسطه دشمن نتوانست نیروهایش را از خرمشهر خارج کند. همچنین در مجموع حدود 60 فروند هواپیما و بالگرد دشمن را در این منهدم کردیم.

هوانوردی، وابسته به سامانه فرمانده کنترل پدافند هوایی است، که شامل هوانوردی نظامی و غیرنظامی است، و همه این تجهیزات وابسته به شبکه یکپارچه رادار پدافندهوایی هستند؛ همچنین پدافند هوایی، مجموعه هواپیماهای شکاری رهگیر و سامانه‌های موشکی را شامل می‌شود.

در منطقه عملیاتی بیت‌المقدس، دو سایت راداری را به‌کار گرفتیم، و با موشک‌های «هاگ» ارتفاع متوسط و در لایه‌های پایین‌تر با جنگ‌افزارهایی که در اختیار تیپ و لشکر بود، دشمن را تحت فشار قرار دادیم.

در عملیات بیت‌المقدس، دشمن حملات هوایی سنگینی روی مواضع ما ترتیب انجام داد، اما به دلیل عملکرد موثر پدافند هوایی در دفع این تهاجمات، آرایش عملیاتی بعثی‌ها برهم خورده و خلبانان‌شان مجبور شدند مهمات هواپیماها را در خارج از محدوده عملیات تخلیه کرده، و متواری شوند.

با مشاهده آمار شهدای رزمنده در این عملیات به سهولت درمی‌یابیم که کم‌ترین تلفات را در جریان بمباران هوایی دشمن داشتیم. طبق شواهد، رزمندگان به راحتی در میدان نبرد راهپیمایی و یا اسرا را جابجا می‌کردند، که این نشانه توانمندی نیروی هوایی و پدافند هوایی است.

** تضمین موفقیت عملیات‌هایی  که از آتش پدافندی برخوردار بودند

به جز عملیات‌هایی که عنوان شد، پدافند هوایی در عملیات‌های کربلای 5، والفجر 8 و... نیز نقش موثر و تعیین‌کننده‌ای داشت، و با طراحی دقیق و بهره‌گیری از آتش پدافند، عملیات را با موفقیت به پایان رساندیم. هر عملیاتی که از آتش پدافند بیشتری برخوردار بود به نسبت موفقیتش تضمین شده بود، و هر عملیاتی که پدافند هوایی نقش کم‌رنگی ایفا کرد، آن عملیات با مشکلات زیادی مواجه شد.

گاهی عملیات در منطقه‌ای محدود مانند عملیات خیبر و یا در خاک دشمن صورت می‌گرفت، و ما مجبور بودیم جنگنده‌ها را به زیر آتش مستقیم دشمن ببریم. در این نوع عملیات‌ها پدافند هوایی، دفاع منطقه‌ای را به اجرا می‌گذاشت.

در تمام عملیات‌ها پدافند هوایی به صورت‌های مختلف همچون دفاعی، منطقه‌ای و یا عمل مستقیم حضور داشت. پدافند هوایی تمام مناطق را رصد می‌کند، و از هر جایی که احتمال ورود دشمن باشد، برای مقابله با آن اقدامات لازم را اجرایی می‌کند.

تمام عملیات‌های دفاع مقدس برای ما حائز اهمیت بود، هیچ یک از عملیات‌ها برای پدافند فرقی نداشت، و سعی می‌کردیم در هر عملیات به بهترین نحو عمل و تمام تهدیدات را خنثی می‌کردیم.

پدافند هواپایه هم جزء جدول کاری پدافند هوایی محسوب می‌شود؛ لذا در این رابطه برای دفاع از آسمان کشور از جنگنده‌هایی چون F4 و F5 ،F14، استفاده می‌شد؛ چراکه همه این هواپیماها دارای سلاح‌های هوا به هوا هستند؛ هواپیمای F5 هواپیمایی است که از نظر رزمی در سطحی پایین‌تر از جنگنده F14 قرار دارد، و چون به سیستم آی آر مجهز بوده، قابلیت رهگیری و انهدام پرنده‌های متجاوز را دارد.